Қазақстан әлемдегі ең үлкен уран қорына ие ел ретінде атом электр станцияларын салуға бел буды. 2024 жылдың 6 қазанында өткен референдумда халық бұл шешімді қолдады. Себебі елімізге энергетиканы әртараптандыру және көмір станцияларынан тәуелділікті азайту қажет болды. 2025 жылы жобаның негізгі серіктестері анықталды – Қытайдың ұлттық ядролық корпорациясы (CNNC) және Ресейдің «Росатом» мемлекеттік корпорациясы.
Энергетикадағы жаңа кезең
Қазақстанның электр энергиясының 70 пайызын көмір станциялары өндіреді. Бұл көміртегі газының көп шығуына және Ресейден электр энергиясын импорттауға әкеледі. Сондықтан үкімет атом энергетикасын дамытуға шешім қабылдады. Балқаш көлі жанындағы Үлкен ауылының маңында салынатын АЭС 2,4 ГВт қуат береді. Бұл елдің энергия қажеттілігінің айтарлықтай бөлігін қамтамасыз етеді.
Энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев станциялар Қазақстанның толық бақылауында болатынын айтты. Соның ішінде ядролық отын циклін басқару да.
Жобаға қатысушылар
Қытайдың CNNC корпорациясы HPR1000 (Hualong One) реакторларын ұсынады. Бұл реакторлар Қытайда және басқа елдерде тиімділігін дәлелдеген. Екі энергоблок салу 5,47-5,6 млрд доллар тұрады. Бұл ең арзан ұсыныс. Ресейдің «Росатом» корпорациясы ВВЭР-1200 реакторларын ұсынады. Олар жетілдірілген қауіпсіздік жүйелерімен танымал. Жоба құны 12 млрд доллар, бірақ Ресей экспорттық несие беруге дайын. Екі консорциум да МАГАТЭ стандарттарына сай келеді. Қазақстан екі мердігерді таңдау арқылы серіктестерді әртараптандырып, геосаяси тәуекелдерді азайтқысы келеді.
Экономикалық мүмкіндіктер
АЭС салу Қазақстан экономикасына жаңа мүмкіндіктер ашады. Салу және пайдалану кезеңдерінде мыңдаған жұмыс орны пайда болады. Халықаралық компаниялардың қатысуы шетелдік капитал тартады. Ұлттық қор мен «Самұрық-Қазына» ішкі қаржыландыруды қамтамасыз етеді. Қазақстан әлемдік уранның 41 пайызын өндіреді. АЭС салынса, біздің ядролық отын нарығындағы позициямыз нығаяды. Әсіресе «Ульба-ТВС» кәсіпорнының арқасында.
Бірақ жобаның құны жоғары және салу мерзімі ұзақ (12 жылға дейін). Бұл қаржылық тәуекел. АЭС электр энергиясының тарифі әлі белгіленбеген. Сондықтан энергия халыққа қаншалықты қолжетімді болады деген сұрақ туындайды.
Экология және қоғам
АЭС көміртегі газының шығуын азайтады. Бұл әлемдік декарбонизация мақсаттарына сәйкес келеді. 1,2 ГВт қуаттағы бір энергоблок жылына 50 шаршы метр радиоактивті қалдық шығарады. Бұл көмір станцияларынан әлдеқайда аз.
Қазіргі технологиялар қалдықтарды қауіпсіз сақтауға мүмкіндік береді. «Ульба-ТВС» тәжірибесі Қазақстанның қалдықтарды кәдеге жарату саласындағы позициясын нығайтады.
Бірақ Балқаш көлін алаң ретінде таңдау экологтардың алаңдаушылығын тудырады. Арал мен Каспий теңіздері құлдырап жатқанда су ресурстарына әсер ету қаупі бар.
Қоғамдық пікір
2024 жылғы референдум қазақстандықтардың көпшілігі АЭС-ті қолдайтынын көрсетті. Олар бұны энергетикалық тәуелсіздікке қадам деп санайды. Алайда «АЭС керек емес» тобы сияқты экологтар мен белсенділердің наразылығы бар. Олар апат қаупі бар және Семей полигонының жағдайы қайталануы мүмкін деп дабыл қағып жатыр.
Үкімет жобаны МАГАТЭ-ның қатаң қадағалауымен іске асыратынын айтады. Бірақ қоғамдық пікірталастар жалғасуда.
Геосаяси жағдай
Қытай мен Ресейдің жобаға қатысуы күрделі мүдделер балансын көрсетеді. Қытай «Бір белбеу бір жол» бастамасы арқылы Орталық Азиядағы ықпалын нығайтқысы келеді. Ресей АЭС-ті энергетикалық дипломатия құралы ретінде пайдаланады.
Ресейге қатысты санкциялар мен Пекин мен Мәскеу арасындағы бәсекелестік жобаны күрделендіруі мүмкін. Қазақстанға тәуелсіздікті сақтап, геосаяси тәуелділіктен қашу үшін маневр жасау керек.
Тәуекелдер мен сын-қатерлер
Жоғары құн және қаржыландырудағы кешігулер жобаның жүзеге асу уақытын созуы мүмкін. Экологтардың қарсылығы күшеюі мүмкін, әсіресе Балқаш көліне әсер ету мәселелері шешілмесе. HPR1000 мен ВВЭР-1200 сенімді болса да, кез келген жазатайым оқиға жобаға деген сенімді жоюы мүмкін. Халықаралық санкциялар немесе Ресей мен Қытай арасындағы шиеленіс жабдық пен технология жеткізуіне әсер етуі ықтимал.
Болашақ көрінісі
Қазақстанда АЭС салу – елдің энергетика саласын жаңа деңгейге көтеретін амбициялы жоба. Ол экономикалық пайда, экологиялық жақсару және технологиялық прогресс беруі мүмкін. Бірақ тәуекелдерді мұқият басқаруды талап етеді.
Ашықтық, қоғаммен тиімді өзара әрекеттесу және халықаралық қауіпсіздік стандарттары сақталса ғана жоба табысты болмақ. Қазақстан сын-қатерлерді еңсере алса, АЭС оның аймақтағы атом энергетикасы көшбасшысы ретіндегі позициясын нығайтып, сенімді болашаққа жол ашады.