Қазіргі ақпараттық қоғамда әрбір белсенді азамат ақпарат таратушыға айнала алады. Бұл құбылыс азаматтық журналистиканың негізін құрайды. Дегенмен ақпарат тарату — тек құқық емес, сонымен қатар үлкен жауапкершілік. Азаматтық журналистің әрекеті белгілі бір этикалық және құқықтық шеңберге бағынады. Осы мақалада азаматтық журналистің негізгі құқықтары мен міндеттері, сондай-ақ әлемдегі заңнамалық реттеу үлгілері сарапталады.
Азаматтық журналистің құқықтары
1. Сөз бостандығы және пікір айту еркіндігі
Азаматтық журналистика — азаматтардың сөз бостандығы құқығын жүзеге асыруының көрінісі. Бұл құқық БҰҰ-ның Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясында (19-бап), ЕҚЫҰ құжаттарында және көптеген елдердің конституцияларында бекітілген.
Мысалы, Франция Конституциясының 11-бабы мен Германияның Негізгі заңындағы 5-бап кез келген азаматқа өз ойын еркін айтуға, БАҚ құруға және ақпарат таратуға құқық береді.
2. Ақпаратқа қол жеткізу құқығы
Швецияда 1766 жылдан бері күшінде тұрған «Ақпаратқа еркін қол жеткізу туралы» заң азаматтарға мемлекеттік құжаттармен еркін танысу құқығын береді. АҚШ-та 1966 жылы қабылданған Freedom of Information Act (FOIA) кез келген азаматқа мемлекеттік органдардан ақпарат сұратуға құқық береді.
3. Ақпарат көзін қорғау құқығы
Кәсіби журналистикадағыдай, азаматтық журналистер де ақпарат берген тұлғаны жария етпеу құқығына ие болуы тиіс. Бұл — дереккөздің қауіпсіздігі мен сенімді қарым-қатынас үшін маңызды.
Нидерланд, Норвегия, Канада секілді елдерде азаматтық журналист те бұл құқықты пайдалана алады.
4. Қауіпсіздік және қорғаныс құқығы
Азаматтық журналистік қызметпен айналысқан тұлға ешбір жағдайда қудалауға, қысымға, зорлық-зомбылыққа ұшырамауы тиіс. Бұл құқық БҰҰ-ның 2012 жылғы «Журналистердің қауіпсіздігі жөніндегі» резолюциясында атап көрсетілген.
Азаматтық журналистің міндеттері
1. Шынайылық пен дәлдікке ұмтылу
Азаматтық журналист үшін ең басты талап — таратылатын ақпараттың шынайылығы мен тексерілгендігі. Қате немесе жалған ақпарат қоғамда үлкен теріс әсер тудырады.
2. Этикалық жауапкершілік
Ар-ожданды, жеке өмір құқығын сақтау, адамның намысын таптамау — азаматтық журналисттің этикалық міндеттерінің негізгі бөлігі. Адамды қорлау, келемеж ету, жала жабу – заңмен жазаланады.
3. Бейтараптық және пікір балансы
Қоғамдық резонанс тудыратын оқиғаларда тек біржақты мәлімет бермей, барлық тараптың пікірін ескеріп жазу – әділеттілік пен сенімділіктің кепілі.
4. Заңдарға бағыну
Азаматтық журналист өз мемлекетінің заңдарын құрметтеуі қажет. Авторлық құқық, жалған ақпарат тарату, діни немесе этникалық араздықты қоздыру – бұл әрекеттер заңмен тыйым салынған.
Халықаралық құқықтық тәжірибе
• АҚШ: Бірінші түзету негізінде азаматтық журналистер толықтай сөз бостандығын пайдалана алады. Көптеген штаттарда олар дереккөзді қорғауға құқылы.
• Франция: Жалпы құқықтық алаңда азаматтық журналистер дәстүрлі БАҚ ережесіне бағынады.
• Норвегия, Швеция: Ашық үкімет қағидаты азаматтық журналистиканы заңмен қорғайды және белсенді қолдайды.
• Үндістан: Азаматтық журналистердің құқығы сот прецеденттері арқылы қорғалады, заңмен нақты бекітілмеген.
• Қазақстан: «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» заң азаматтардың сұраныс жасауына мүмкіндік береді, алайда азаматтық журналистерге арналған арнайы құқықтық база әзірге қалыптаспаған.
Қорытынды
Азаматтық журналист болу — бұл тек ақпарат тарату мүмкіндігі емес, бұл — азаматтық жауапкершілік пен құқықтық мәдениетке негізделген қызмет. Әлемнің дамыған елдері бұл саланы құқықтық тұрғыдан қолдап, азаматтардың белсенділігін заңмен бекітіп отыр. Қазақстан үшін де бұл – өзекті бағыт, әрі заңнамалық қолдауды қажет ететін маңызды сала.
***
Жоба Еуропалық Одақтың қаржыландыруымен жүзеге асырылып жатқан «Батыс Қазақстандағы адам құқықтарын қорғау бойынша күш біріктіру» жобасының шағын гранттар бағдарламасы аясында «Эко Маңғыстау» ҮЕҰ-ның қаржылай қолдауымен іске асырылады.
Осы жарияланымның мазмұны толықтай «Тілші» ҚҚ жауапкершілігінде және міндетті түрде «Эко Маңғыстау» ҮЕҰ мен Еуропалық Одақтың көзқарасын білдірмейді.